پیشگفتار
یکی از اهداف و آرمانهای مسلمانان «وحدت اسلامی» است. مصلحان مسلمان می کوشیدند تادر جهان اسلام اتحاد و همگرایی به وجود آید.
امام علی علیه السلام به عنوان مصلح از منادیان و طلایه داران اتحاد می باشد. او خود را شیفته و حریص ترین انسان نسبت به وحدت مسلمانان دانسته و یکی از علل بیست و پنج سال سکوت خود در برابر خلفا را حفظ وحدت اسلامی یاد نمود. از سوی دیگر همه مسلمانان را به همسویی و همدلی فراخواند، تا اتحاد نهادینه شده و شجره طیبه آن به بار بنشیند.
یکی از موضوعات بایسته پژوهش درسال امام علی علیه السلام ، وحدت در گفتار و سیره آن امام همام است. رهبر فرزانه انقلاب با اعلام سال 1379 به عنوان سال امام علی علیه السلام به دو محور امنیت ملی و وحدت ملّی توجه خاص نموده و همه فرهیختگان و صاحبان اندیشه را به بحث و بررسی پیرامون این دو عنصر فراخواند.
این نوشتار می کوشد وحدت در گفتار و سیره امام علی علیه السلام را مورد تحلیل قرار دهد. نخست بیان دو مطلب ضروری است:
اول: گرچه عنوانِ مقاله «وحدت در گفتار و سیره امام علی علیه السلام » است؛ ولی برای تبیین «سنّت» آن حضرت از قرآن، روایات معصومان دیگر و از دیدگاه نظریه پردازان نیز بهره گرفته شده است.
دوم: برای تبیین وحدت در کلام و سیره امام علی علیه السلام می طلبد که عوامل و زمینه های اختلاف نیزبررسی شود؛ زیرا بدون شناخت عوامل مخلّ وحدت و از بین بردن آن، اتحاد امکان پذیر نیست. پس این پرسش نیز مطرح است که علی علیه السلام به عنوان منادی وحدت؛ چرا در حکومت او، جنگ ها و اختلاف ها پیش آمد؟!
این مقاله در دو مرحله تبیین شده است. مرحله اول به مسایل وحدت اختصاص یافته و مرحله دوم آن به عوامل و زمینه های اختلاف اختصاص داده شده است.
مسایل وحدت
الف ـ اهمیت و ضرورت وحدت
در اسلام وحدت اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. قرآن در ضمن آن که همگان را به همگرایی و همبستگی فرا خوانده است؛ از وحدت اسلامی به عنوان نعمت یاد کرده و اختلاف را در ردیف عذاب الهی قرار داده است. «واعتصموا بحبل اللّه جمیعاً و لاتفرقوا واذکروا نعمة اللّه علیکم اذکنتم اعداءً فالّف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخواناً...»(1)؛ همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را برخود به یادآورید که چگونه دشمن یک دیگر بودید و او در میان شما الفت ایجاد کرد و به برکت نعمت او برادر شدید.
«قل هوالقادر علی ان یبعث علیکم عذاباً من فوقکم او من تحت ارجلکم اویلبسکم شیعاً...»(2)؛ بگو او قادر است عذابی از طرف بالا و یا از زیر پایتان برشما فروفرستد و یا آن که لباس تفرقه و پراکندگی برشما بپوشاند...
امام علی علیه السلام نیز همبستگی را زمینه ریزش فیض الهی دانسته(3) و وحدت رایکی از ارمغان های بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بیان کرد.(4) همچنین او خود را شیفته و حریص ترین انسان نسبت به وحدت اسلامی دانسته و فرمود:
صلی الله علیه و سلم ولیس رجل ـ فاعلم ـ أحرص علی جماعة أمة محمد صلی الله علیه و آله و ألفتها منی، ابتغی بذلک حسن الثواب وکرم المأب...»(5)
این نکته را بدان هیچ کس از من بر اتحاد و همبستگی امت محمد صلی الله علیه و آله حریص تر نیست که بدان ثواب می جویم و فرجام نیک می طلبم...
وحدت قانون حاکم برتمام هستی است. قطرات باران با همگرایی دریاها را تشکیل می دهند. ملکول های بدن انسان با همسویی، سلامت بدن را تأمین می کنند. حیوانات مانند مورچه ها... با همگرایی از آسیب های دشمن خودشان را حفظ می کنند.
براین اساس نظام آفرینش، نظام توحید و وحدت گرایی است. به قول شاعر که سروده است:
| آفرینش درس وحدت می دهد برهرعالمی |
چون که بنیان جهان شد از بنای اتّحاد |
| رمز وحدت را بجو از قل هواللّه احد |
می دهد این آیه عالم را صلای اتّحاد(6) |
اقبال لاهوری نیز گفته است:
| برگ و ساز کائنات از وحدت است |
اندرین عالم حیات از وحدت است(7) |
امام علی علیه السلام بدان اشاره کرده است.(8)
ضرورت وحدت اسلامی بیشتر در برابر سیاست تفرقه انگیز دشمنان اسلام ظهور می کند. به نمونه زیر توجه شود!
زمان پادشاهان قاجار، حکومت عثمانی بزرگ ترین حکومت اسلامی در جهان به شمار می آمد...
در کنار سفارت عثمانی در تهران مسجد کوچکی وجود داشت. امام جماعت مسجد (و یا یکی از نمازگزاران آن مسجد) می گفت: روضه خوانی را دیدم که هر روز صبح به مسجد می آید و روضه حضرت زهرا علیهاالسلام را می خواند و به عثمان خلیفه سوم ناسزا می گوید. روزی به او گفتم: چرا تو هر روز همین روضه را می خوانی و همان ناسزا را می گویی و تکرار می کنی، مگر روضه دیگری نمی دانی؟
او در پاسخ گفت: روضه دیگر می دانم ولی یک نفر بانی دارم که هر روز پنج ریال به من می دهد ولی می گوید همین روضه را با این کیفیت بخوان. خصوصیات و محل او را گفت.
من پی گیری کردم، دیدم بانی روضه یک نفر کاسب مغازه دار است. جریان را به او گفتم، وی گفت: شخصی روزی دو تومان به من می دهد تا در آن مسجد چنین روضه خوانده شود. من هم پنج ریال آن را به روضه خوان می دهم و پانزده ریال آن را خود برمی دارم. باز هم جریان را پی گیری کردم، سرانجام معلوم شد که از طرف سفارت انگلیس روزی 25 تومان برای این روضه خوانی (برای ایجاد اختلاف بین شیعه و سنی و سپس ایران و حکومت عثمانی) داده می شود.
عزت مندی و آزادی در سایه شجره طیبه اتحاد و همبستگی امکان پذیر است. چنان چه امام علی علیه السلام فرمود: «هیچ ملتی درباره انجام کاری باهم متحد نشد، جز این که نیرو و قدرت پیدا کرد و هیچ ملتی از این قدرت بهره نگرفت، مگر این که خداوند گرفتاری آنان را بر طرف کرد و آن ها را از بلای ذلت نجات داد.»(9)
همچنین آن حضرت عزت مندی و موفقیت و ذلت امت های گذشته را مبنی برهمگرایی و اختلاف دانسته، فرمود: «اگر بیندیشید در تفاوت احوال آن ها در زمان خوشی و رفاه و زمان سختی، آنگاه لازم می شود برشما که به سراغ عواملی بروید که باعث عزت و اقتدار آنان شد و دشمنانشان را از آن ها دور کرد و عافیت و سلامت برایشان آورد... و آن عبارت است از پرهیز از تفرقه و اهتمام به الفت و محبّت و توصیه و تشویش برهمگامی و همبستگی...»(10)؛ «بنگرید آن ها چگونه بودند هنگامی که جمعیت هایشان متحد، خواسته ها متفق، قلب ها و اندیشه ها معتدل، دست ها پشتیبان هم، شمشیرها یاری کننده یک دیگر، دیده ها نافذ و عزم ها و هدف ها همه یکی بود؛ آیا زمامدار و پیشوای همه جهانیان نشدند؟! از آن طرف پایان کار آنان را نیز بنگرید، آن هنگام که پراکندگی درمیان آن ها واقع شد، الفتشان به تشتّت گرایید، اهداف و دلها اختلاف پیدا کردند، به گروههای متعددی تقسیم شدند و در اثر پراکندگی، باهم به نبرد برخاستند. (در این هنگام بود) که لباس کرامت و عزت از تنشان بیرون شد و وسعت و نعمت از آنان سلب شد و تنها سرگذشت آنان در میان شما باقی مانده که مایه عبرت برای عبرت گیرندگان است...»(11)
ب ـ مقصود از وحدت اسلامی
همان طوری که بیان شد، وحدت ضرورت دارد ولی در این جا این سؤال قابل طرح است که مقصود از وحدت چیست؟ اصولاً واژه «وحدت» و یا «اتّحاد» در مسایل اجتماعی در مواردی استفاده می شود که نوعی اختلاف وجود داشته باشد، تا وحدت به وجود آید و بدون هیچ گونه اختلافات اتحاد موجود بوده و نیاز به وحدت ندارد. و حال آن که در اسلام دعوت به همگرایی شده است.(12)
از سوی دیگر برخی از اختلافات، معقول و منطقی است. چنان چه اختلافات طبیعی مانند اختلاف رنگ ها و قبیله ها لازمه آفرینش و خلقت انسان به حساب آمده است: «و من آیاته خلق السموات و الارض و اختلاف السنتکم و الوانکم ان فی ذلک لآیات للعالمین»(13)
بنابراین معنای وحدت آن نیست که در جامعه اختلاف رنگ ها، زبان ها و... و اختلاف سلیقه ها، تضارب اندیشه و جناح بندی های سیاسی وجود نداشته باشد؛ زیرا در اسلام به انتقادهای سازنده، تضارب اندیشه و رقابت های سیاسی منطقی، سفارش شده و آن ها از اصول پذیرفته شده هستند که این عناصر معمولاً اختلاف آور می باشند.
همین طور معنای وحدت آن نیست که اقلیتهای مذهبی از عقاید خود دست برداشته و عقیده ای واحد داشته باشند و یا سنّی ها شیعه و شیعیان سنی شوند؛ بلکه مقصود از وحدت آن است که همه افراد و گروههای یک جامعه با بهره گیری از عوامل وحدت و با اتخاذ سیاست های اصولی و منطقی در قبال سیاستهای خصمانه دشمن مشترک خود، متحد بوده و از اختلافات غیر معقول پرهیز کرده و اختلافات خود را با تبادل اندیشه حل نموده و با صلح و صفا در کنار هم زندگی کنند.
استاد شهید مطهری می نویسد: «آیا مقصود از وحدت چیست؟ آیا مقصود این است: از میان مذاهب اسلامی یکی انتخاب شود... و یا این که وحدت اسلامی هیچ ربطی به وحدت مذهب ندارد؟ مقصود از اتحاد مسلمین، اتحاد پیروان مذاهب مختلف در عین اختلافات، در برابر بیگانگان است... (و) متشکل شدن مسلمین است در یک صف در برابر دشمنان مشترکشان.»(14)
مقصود از وحدت در سیره امام علی علیه السلام نیز بدین معناست که آن حضرت علی رغم آن که ولایت را حق خود دانسته و با خلفا اختلاف داشت و سیاست آن ها را نقد می کرد(15)؛ ولی در هنگامی که دشمنان مشترک مسلمانان، اصل دین و مصالح عمومی امت اسلامی را تهدید می کردند، آن حضرت با خلفا همگرا شده و با آن ها همکاری می کرد.(16)
وحدت در جامعه اسلامی ایران نیز بدین معنا است که گروههای دلسوز نظام علی رغم اختلاف سلیقه ها و رقابت های سیاسی منطقی، باهم متحد شده و در برابر دشمنان نظام اسلامی صف واحدی را تشکیل دهند تا وحدت ملی در جامعه نهادینه شود.
ج ـ امکان وحدت
بعد از بیان اهمیت وحدت و مقصود از وحدت، این پرسش قابل طرح است: با توجه به اقلیتهای مذهبی، جناح های سیاسی و افراد متعدد با سلیقه های مختلف اصولاً اتحاد و ایجاد جامعه متحد امکان پذیر است؟ در جواب باید گفت: همان طوری که بیان شد، مقصود از وحدت آن است که همه افراد و گروه ها در ایجاد جامعه متحد همسویی کنند و این اتحاد با توجه به عوامل و مؤلفه های وحدت (که بعداً بیان خواهد شد.) امکان پذیر است.
در حوزه تعلیماتی اسلام نه تنها اتحاد در یک جامعه امکان پذیر است که حتی همبستگی پیروان همه ادیان الهی امکان دارد؛چنان چه در قرآن همه پیروان ادیان الهی به وحدت فراخوانده شده اند: «قل یااهل الکتاب تعالوا الی کلمة سواء بیننا و بینکم الا نعبد الاّ اللّه و لا نشرک به شیئاً...»(17)
اگر چنین همگرایی امکان پذیر نبود، معنا نداشت که خداوند همه پیروان ادیان الهی را به همگرایی و وحدت دعوت می کرد؛ زیرا جعل اصل تکلیف فرع برامکان آن است. استاد آیت اللّه جوادی آملی می نویسد:
«این که خداوند ما را گوناگون آفریده و به وحدت امر کرد و از تفرقه باز داشت، نشانگر این حقیقت است که رسیدن به وحدت، میسّر و پرهیز از تفرقه، ممکن است.»(18)
در قرآن یکی از وظایف انبیاء رفع اختلافات و ایجاد امت واحده بیان شده است.(19)
پیامبراکرم صلی الله علیه و آله با بهره گیری از عوامل و محورهای وحدت و مبارزه با عوامل اختلاف، توانست امت منسجم ایجاد نماید. چنان که «جان دیون پورت» می نویسد: «... محمد یک نفر عرب ساده، قبائل پراکنده کوچک و برهنه و گرسنه کشورش را مبدل به یک جامعه فشرده وبا انضباط نمود...»(20)
امام علی علیه السلام با شناخت دقیق از معارف قرآن و اتحاد حاکم در جامعه مدینة النبی صلی الله علیه و آله همه مسلمانان را به همبستگی فراخواند که نشان دهنده امکان وحدت اسلامی است:
«والزموا السواد الاعظم فانّ یداللّه مع الجماعة. و ایاکم و الفرقة فان الشاذّ من الناس للشیطان کما انّ الشاذّ من الغنم للذئب الا من دعا الی هذاالشّعار فاقتلوه و لوکان تحت عمامتی هذه...»(21)
با اکثریت همداستان شوید که دست خدا همراه جماعت است؛ و از تفرقه پرهیز کنید که موجب آفت است. آن که از جمع مسلمانان به یک سو شود، بهره شیطان است، چنان که گوسفند از گله درماند، نصیب گرگ بیابان است...
همچنین علی علیه السلام از وحدت اسلامی به عنوان نعمت الهی یاد کرد: «بی گمان خداوند سبحان برجماعت متحد این امت، با این رشته همبستگی که پیوندشان داد، تا در سایه اش آرام گیرند و بدوپناه برند، با نعمت وحدتی منت نهاد که هیچ آفریده ای بهایش را در نمی یابد که از هربهایی پربهاتر است و از هر سترگی سترگ تر.»(22)
د ـ عوامل و محورهای وحدت
دریک جامعه با بودن گروههای سیاسی، اقلیتهای مذهبی و افراد مختلف نیاز به عوامل و حلقه های اتصالی که همه اعضای یک جامعه را مانند دانه های تسبیح باهم پیوند دهند؛ از این رو دانشمندان برای ایجاد همبستگی در یک جامعه عواملی را مانند زبان، ملیت، جغرافیا... مطرح کرده اند؛ ولی در اسلام گرچه این عناصر نادیده گرفته نشده است، ولی این عوامل عناصر اصلی وحدت نیستند، به دلیل این که این عوامل ظاهری و صوری هستند. شاهدش همانا جنگ های داخلی و قومی در یک جامعه است. به قول مولوی:
| پس زبان محرمی خود دیگر است |
همدلی از همزبانی بهتر است |
در قرآن نیز آمده است: «ای رسول من! تو اگر بخواهی همه ذخایر زمینی را توزیع کنی تا مردم را متحد کنی، نمی توانی و آن خداست که بین قلب ها الفت ایجاد می کند.»(23)
پی نوشتها:
1 ـ آل عمران، آیه 103 و تفسیرنمونه، ج 3، ص 25.
2 ـ سوره انعام، آیه 65.
3 ـ ر.ک: فرهنگ آفتاب، ج 1، ص 85 و فیض الاسلام، خطبه 175.
4 ـ ر.ک: نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 1، ص44 و شرح ابن ابی الحدید، ج 1، ص 93.
5 ـ فرهنگ آفتاب، ج 1، ص 88.
6 ـ احمد احمدی بیرجندی، شعر در زندگی، ص211.
7 ـ کلیات اقبال لاهوری، ص 418.
8 ـ ر.ک: نهج البلاغه.
9 ـ شرح ابی الحدید، ج 3، ص 185.
10 و 11 ـ نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 192.
12 ـ ر.ک: سوره انعام، آیه 159.
13 ـ سوره روم، آیه 22.
14 ـ مشعل اتحاد، ص 70.
15 ـ ر.ک: نهج البلاغه، خطبه 1 و سیری در نهج البلاغه، از ص 156 به بعد.
16 ـ ر.ک: نهج البلاغه، خطبه 146 و تاریخ یعقوبی، چاپ بیروت، ص 122.
17 ـ سوره آل عمران، آیه 64، تفسیر نمونه، ج 2، ص 593.
18 ـ سخنرانی ها و مقالات دومین کنفرانس وحدت اسلامی، ص 32.
19 ـ سوره بقره، آیه 213.
20 ـ تفسیرنمونه، ج 3، ص 30.
21 ـ جعفر شهیدی، شرح نهج البلاغه، ص 125، خطبه 127.
22 ـ فرهنگ آفتاب، ج 1، ص 87.
23 ـ سوره انفال، آیه 63.
ادامه در پست بعدی
