پس از رسول خدا در امر جانشینی آن حضرت اختلاف پیدا شد. لیکن علی بن ابی طالب (ع)، پیش از هر چیزی در اندیشه ی حفظ دستاوردهای بیست و سه ساله ای است که پیامبر (ص)، چون امانتی بس گرانبها و بی بدیل، بدو سپرده است. او می بیند که درگیری و جنگ بر سر این حقّ، موجودیّت اسلام را به خطر می افکند.
امیرالمؤمنین (ع) خود را برای بر عهده گرفتن این مسؤولیت از دیگران شایسته تر می داند، و در حقّانیت خود برای امر جانشینی رسول خدا کوچکترین شک و تردیدی ندارد، لیکن مسؤولیت اجرایی و سرپرستی امور هدف نیست، وسیله ای است برای هدایت انسان به سوی خدا با حفظ اسلام؛ اسلام در آن شرایط تاریخی نهال نورسی بود که به وسیله ی تند بادهای سوزان دشمنان خارجی، و آفات کینه توزی ها و نفاق داخلی به شدت تهدید می شد، کوچکترین اقدام نا به جا و بی موقع، اگر چه در راه حقّ و برای حقّ باشد، آسیبی جبران ناپذیر بدان می رسانید، لذا پیشنهاد افراد موقع نشناس و فرصت طلب را برای بیعت نپذیرفت، و با اراده ای آهنین، و آهنگی استوار، و زبانی گویا، و قلبی محکم، چون تُنْدَر خروشید و چون شیر غرّید، و در پاسخ آنان چنین گفت:
أَیُّهَا النَّاسُ، شُقُّوا أَمْوَاجَ الفِتَنِ بِسُفُنِ النَّجَاة، وَ عَرِّجُوا عَنْ طَریقِ المُنَافَرةِْ، وَضَعُوا تِیَجانَ المُفاخَرَةِْ؛ أَفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ، أَوِ أسْتَسْلَمَ فَأَرَاحَ. هذَا مَآٌ اَجِنٌ،وَ لُقْمَةٌْ یَغَصُّ بِهَا آکِلُهَا. وَ مُجْتَنِی الثَّمَرَِْ لِغَّیْرِ وَقْتِ اًِّینَاعِهَا کَالزَّارِعِ بِغَیْرِ أَرْضِهِ.
مردم! امواج فتنه و آشوب را با کشتی های نجات بشکافید و به پیش روید، از راه نازیدن به تبار و نفرات کناره گیرید، و تاج های بالیدن به یکدیگر را بر زمین بکوبید.
رستگار آن کسی است که با دست و بالی به قیام برخاست یا تسلیم شد و خود را از آشوب رها ساخت. این حکومت آبی است گندیده و لقمه ای که گلوی خورنده اش را می گیرد. آن کس که میوه را پیش از رسیدن بچیند همچون کسی است که در زمین دیگری به کشت و زراعت پردازد.
آری، همین که فتنه و آشوب مردمی را فرا گرفت، حقّ و باطل در هم آمیخته با هیچ وسیله ای نمی توان آنها را از یکدیگر تشخیص داد. علی (ع) مردم را به سوار شدن بر کشتی های نجات دینداری و پروا پیشگی در میان امواج تیره ی آشوب فرا می خواند، و از آنان می خواهد بدین وسیله راه پراکندگی و کینه توزی را به کناری نهند و متحد شوند، و به افتخارات نژادی و قبیلگی، و تعصّبهای کور جاهلی باز نگردند.
در چنین شرایطی که پای مکتب و عقیده در میان است، یا باید نیرویی داشت که با آن نیرو قیام کرد و باطل را از میان برد و حق را به حاکمیت رسانید، یا به مصلحت عموم و برای حفظ مکتب که هدف اصلی است، تسلیم شد و خود را به کناری کشید تا آتش و دود فتنه فرو خوابد و حقّ از میان باطلها رخ نشان دهد.
امیرالمؤمنین (ع) امر حکومت و سرپرستی و مسؤولیّت اجرایی را وسیله ای برای به رشد رسانیدن اُمّت. به اجرا در آوردن حق، و گسترانیدن دین می داند، که اگر به صورت هدف در آید و ستیزه جویی بر سر آن در گیرد، آبی می شود گندیده و از خاصیت افتاده، یا لقمه ای گلوگیر که نه تنها تشنگی و گرسنگی را رفع نکند بلکه موجب هلاکت نیز گردد.
موقع شناسی و درک شرایط زمان از ویژگی های برجسته ی یک انسان مسلمان متکامل است، که علی (ع) بیشتر از همگان از آن بهره مند بود، و برخوردش با مسائل نشان می دهد که پیوسته اسلام و قرآن را در نظر دارد، و برای حفظ وحدت مسلمانان از هیچ فداکاری و گذشتی فرو گذاری نمی کند، و در این آزمایش سخت که تجربه دیدگان و کار آزمودگان از پای در می آیند، علی (ع) جوان از همگان بهتر آن را از سر می گذراند، و به دیگران هم می آموزد که باید میوه را بعد از رسیدن چید! و این نکته اشاره ای به عدم آگاهی و درک عمومی مردم در آن شرایط است.
وحدت مسلمین پیوسته در برابر چشم علی (ع) است، و بقای اسلام را بر هر چیزی برتر می داند ؛ چنانکه در نامه ای که به مردم مصر می نویسد چنین می گوید:
«أَمَّا بَعْدُ، فَاًِّنَّ اللهَ سُبْحَانَهُ بَعَثَ مُحَمَّداً - صَلّی اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ - نَذِیراً لِلْعَالَمِینَ، وَ مُهَیْمِناً عَلَی المُرْسَلیِنَ. فَلَمَّا مَضَی عَلَیهِ السَّلامُ، تَنَازَعَ المُسلِموُنَ الأَ مْرَ مِنْ بَعْدِهِ. فَوَاللهِ مَا کَانَ یُلْقَی فِی رُوعِی، وَ لاَ یَخْطُرُ بِبَالِی، أَنَّ العَرَبَ تُزْعِجُ هذَا الأَ مْرَ مِنْ بَعْدِهِ - صَلّی اللهُ عَلَیهِ و آلِه وَ سَلَّمَ - عَنْ أَهْلِ بَیْتِهِ، وَ لاَ أَنَّهُمْ مُنَحُّوهُ عَنِّی مِنْ بَعْدِهِ! فَمَارَ اَعِنی اًِّلاّ انْثِیَالُ النَّاسِ عَلَی فُلانٍ یُبَایِعُونَهُ، فَأَمْسَکْتُ یَدِی حَتَّی رَأیْتُ رَاجِعََْ النّاسِ قَدْ رَجَعَتْ عَنِ الاًِّسْلامِ: یَدْعُونَ اًِّلَی مَحْقِ دینِ مُحَمَّدٍ - صَلّی اللهُ عَلَیه و آله و سلَّمَ - فَخَشِیتُ اًّنْ لَمْ أَنصُرِ الاًّسْلامَ وَ أَهْلَهُ؛ أَنْ أَرَی فِیهِ ثَلْماً، أَوْهَدْماً، تَکُونُ المُصِیبَةُْ بِهِ عَلَیَّ أَعْظَمَ مِنْ فَوْتِ وَ لاَ یَتِکُمُ الَّتِی اًِّنَّمَا هِیَ مَتَاعُ أَیَّامٍ قَلائِلَ، یَزُولُ مِنْهَا مَا کَانَ، کَمَا یَزُولُ السَّرَابُ، أَوْ کَمَا یَتَقشَّعُ السَّحَابُ، فَنَهَضْتُ فِی تِلْکَ الاَ حْداثِ حَتَّی زَاحَ البَاطِلُ وَ زَهَقَ، وَ أطْمَأَنَّ الدِّینُ وَ تَنَهْنَهَ؛ [1] .
امّا بعد، بی گمان خدای سبحان محمّد (ص) را هشدار دهنده ی همه ی جهانیان و گواهی فرابین بر همه ی فرستادگان برانگیخت. همینکه آن بزرگوار (ع) از این جهان رفت، مسلمانان در کار جانشینی او با یکدیگر به ستیزه برخاستند. سوگند به خدا هرگز در اندیشه ام نمی گنجید و در درونم نمی گذشت که عرب کار جانشینی را پس از پیامبر گرامی از خاندانش بیرون برد، و آن را پس از حضرتش از من دور دارد! چیزی مرا نگران نکرد جز اینکه مردم را دیدم پیرامون دیگری گرد آمده ند تا با او بیعت کنند، دست از هر کاری برداشتم و بیعت نکردم تا آنگاه که دیدم بازگشتگان از اسلام باز گردیده به نابودی دین محمّد (ص) فرا می خوانند، لذا ترسیدم که اگر اسلام و مسلمانان را به یاری برنخیزم، در ساختمان آن شکستگی و رخنه ای بینم، یا آن را سراسر ویران بیابم که مصیبت چنین پیشامدی بر من بسی گرانتر است تا از دست رفتن سرپرستی شما که بی گمان بهره ی روزهایی اندک می باشد، و چون سرابی ناپایدار از میان رفتنی، یا چون ابر روان زدودنی است؛ در نتیجه در آن پیشامدها به یاری برخاستم تا اینکه باطل بر کنار شد و نابود گردید، و دین آرام گرفت و از آسیب رست».
پی نوشت ها:
1- نهج البلاغه - خطبه ی 562
منبع: سید محمد مهدی جعفری ،آموزش نهج البلاغه، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج 1، ص 43-40.
